Từ di chỉ khảo cổ học Vườn Chuối ( Hà Nội) nhìn về câu chuyện bảo tồn

(Thethaovanhoa.vn) - Đã có nhiều vấn đề liên quan đến quan hệ giữa bảo tồn và phát triển xảy ra tại Hà Nội khi một bên là tâm nguyện muốn lưu giữ, bảo tồn các giá trị văn hóa, một bên là nhu cầu phát triển đời sống xã hội. Gần đây, câu chuyện về di chỉ khảo cổ học Vườn Chuối, thôn Lai Xá, xã Kim Chung, huyện Hoài Đức, tiếp tục được "xới" lên là một ví dụ để chứng minh điều đó.

Hà Nội kiểm tra thông tin san lấp di chỉ khảo cổ học Vườn Chuối 

Chiều 17/7, Sở Văn hóa và Thể thao Hà Nội cho biết, cơ quan này vừa đề nghị UBND huyện Hoài Đức chỉ đạo các phòng, ban chức năng, UBND xã Kim Chung khẩn trương kiểm tra hiện trạng di chỉ khảo cổ học Vườn Chuối trước thông tin phản ánh về tình trạng san ủi, đổ phế thải tại đây. 

Cần nhắc lại giá trị di chỉ khảo cổ học Vườn Chuối để thấy rằng, đây là di chỉ có giá trị quý bởi nó có niên đại kéo dài hơn 1.000 năm lịch sử, từ giai đoạn cuối của văn hóa Phùng Nguyên đến văn hóa Đông Sơn. Về mặt lịch sử, di chỉ này tương ứng với thời kỳ tiền Hùng Vương và Hùng Vương dựng nước. Lần đầu tiên khi phát hiện ra di chỉ này (năm 1969), giới khảo cổ học và những người làm văn hóa không giấu nổi sự vui mừng khi di chỉ chứng minh một địa điểm cư trú lâu dài của người Việt cổ, góp phần cung cấp đầy đủ chứng cứ lịch sử về sự có mặt của con người rất sớm trên địa bàn Hà Nội. Di chỉ Vườn Chuối nằm kề với một số di chỉ khác như gò Chùa Gio, gò Chiền Vậy, gò Rền Rắn, gò Mả Phượng, tuy vậy di chỉ Vườn Chuối mang tính đại diện cho cả khu vực này.

Tuy nhiên, từ khi phát hiện đến nay, di chỉ Vườn Chuối trải qua 8 lần khảo cổ học do Viện Khảo cổ học và Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn thực hiện, lần khai quật gần nhất là vào năm 2014. Dù mang giá trị lớn song di chỉ này chưa được quan tâm, chưa được xếp hạng di tích hay đưa vào danh mục kiểm kê di sản. Thời gian cứ tiếp diễn, di chỉ khảo cổ học luôn phải đối đầu với sự xâm hại. Sau đó, di chỉ Vườn Chuối được giao quy hoạch vào khu đô thị mới Kim Chung - Di Trạch. Đường vành đai 3,5 nối từ Quốc lộ 32 đến đại lộ Thăng Long được quy hoạch, đi qua một phần di chỉ Vườn Chuối.

Năm 2009, Giáo sư, Tiến sĩ Lâm Thị Mỹ Dung, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn có đơn gửi cơ quan chức năng nói về ý nghĩa của di chỉ này và đề nghị được bảo tồn song không có hồi âm. Đến cuối năm 2017, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Văn Huy, nguyên Giám đốc Bảo tàng Dân tộc học tiếp tục có tâm thư khẩn thiết đề nghị lãnh đạo thành phố Hà Nội quan tâm bảo vệ, truyền thông đồng loạt cùng lên tiếng thì di chỉ bắt đầu được quan tâm.

Thành phố chỉ đạo xây dựng phương án bảo tồn, ngành văn hóa kiểm tra thực tế, tổ chức cuộc họp lấy ý kiến của các chuyên gia văn hóa, cơ quan chức năng và đơn vị liên quan. Trong khi Hà Nội đang làm thủ tục xin phép khai quật khảo cổ học làm cơ sở tìm ra phương án tối ưu để bảo vệ di chỉ Vườn Chuối thì di chỉ này vẫn tiếp tục bị xâm hại.

Theo Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Văn Huy, đường vành đai 3,5 với 6 làn xe đang được san lấp mặt bằng để tiến hành xây dựng sẽ cắt một phần di chỉ Vườn Chuối. Hiện tại đầu con đường đã san ủi cách di chỉ Vườn Chuối chưa đầy 300 mét, còn gò Rền Rắn, Mả Phượng đã bị san lấp một lớp đất khá sâu. Điều lo ngại là các tầng văn hóa ở khu vực này nằm không sâu, nếu xe ủi cùng phương tiện khác đi lại, rất có khả năng phá hủy các tầng văn hóa.

Nhiều người đặt ra câu hỏi, tại sao một di chỉ khảo cổ học quý được phát hiện từ khá sớm nhưng chính quyền không có biện pháp bảo vệ? Trước năm 2008, khu vực di chỉ thuộc quản lý của tỉnh Hà Tây (cũ). Từ năm 2007, tỉnh này đã giao cho Tổng Công ty Cổ phần Thương mại Xây dựng (Vietracimex) xây dựng Khu đô thị mới Kim Chung - Di Trạch với tổng diện tích 145,8 ha bao trùm lên cả di chỉ khảo cổ học Vườn Chuối.

Thời điểm đó, tỉnh Hà Tây (cũ) không thể không biết tới di chỉ này vì trước đó di chỉ Vườn Chuối đã liên tiếp được khai quật và có những công bố kết quả. Rất có thể địa phương không quan tâm nhiều tới các giá trị văn hóa mà ưu tiên phát triển đô thị nên mặc nhiên quy hoạch di chỉ Vườn Chuối vào khu đô thị. Đến khi Hà Nội mở rộng địa giới hành chính, khu vực này thuộc quản lý của thành phố Hà Nội, chủ đầu tư phải tuân thủ quy hoạch chung của Thủ đô và đang thực hiện điều chỉnh tổng thể quy hoạch chi tiết khu đô thị. Rất may do có sự điều chỉnh này nên diện tích của di chỉ khảo cổ học chưa bị tiến hành xây dựng.

Tuy nhiên, từng ngày, từng giờ di chỉ bị xâm hại khi tình trạng tập kết phế thải, người dân trồng cây lâu năm, tình trạng trộm cắp cổ vật vẫn diễn ra. Người dân yêu di sản ở thôn Lai Xá, các nhà nghiên cứu văn hóa, khảo cổ học xót xa nhưng đành bất lực.

Hiện nay, đến khu vực này sẽ thấy khu đô thị hiện đại đang dần hoàn thiện ngay bên cạnh một di chỉ cần được bảo vệ. Tất nhiên, khi đặt ra vấn đề lên phương án bảo vệ di chỉ này sẽ ảnh hưởng đến việc xây dựng khu đô thị nên thời gian qua chủ đầu tư không có nhiều thiện chí hợp tác cũng là điều dễ hiểu. Với trách nhiệm bảo tồn các giá trị văn hóa, dù khó khăn đến đâu nhưng chính quyền thành phố cũng như ngành văn hóa cần phải làm.

Mới đây, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã có quyết định về việc thăm dò, khai quật khảo cổ tại 3 khu vực: Vườn Chuối, Mả Phượng, Rền Rắn diện tích 500 m2 với thời gian thực hiện từ ngày 25/4 đến ngày 30/11/2019. Đây là cơ sở cho việc bảo tồn di chỉ sau này. Tuy nhiên, nhiều người tâm huyết với di sản vẫn không khỏi lo ngại trong khi thực hiện khảo cổ học thì việc xây dựng đường vành đai 3,5 có tạm dừng hay tiếp tục thi công? Thành phố có điều chỉnh quy hoạch đường vành đai 3,5 để tránh ảnh hưởng đến di chỉ? Việc quy hoạch và xây dựng khu đô thị mới Kim Chung - Di Trạch sẽ được điều chỉnh thế nào khi di chỉ vẫn đang hiện hữu tại đây?

Khi đề cập đến vấn đề khảo cổ trong thời gian tới, Phó Giáo sư, Tiến sĩ Bùi Văn Liêm, Phó Viện trưởng Viện Khảo cổ học cho biết, trước khi tiến hành, các nhà khoa học phải đánh giá, xem xét thực tế và xin ý kiến chỉ đạo của cơ quan chức năng.

• Hà Nội kiểm tra thông tin san lấp di chỉ khảo cổ học Vườn Chuối 

Đây không phải là lần đầu tiên Hà Nội mới xảy ra vấn đề quan hệ giữa bảo tồn và phát triển. Việc phát hiện Đàn Xã Tắc tại tuyến đường Kim Liên - Ô Chợ Dừa, phát hiện nhiều hiện vật tại tuyến đê Hoàng Hoa Thám (vốn là vòng thành ngoài của Kinh thành Thăng Long) khi thi công đường Văn Cao – Hồ Tây, rồi việc phá bỏ hầu hết Hỏa Lò Hà Nội để xây dựng Tháp Hà Nội... đã từng xảy ra trong quá khứ. Thậm chí quan hệ giữa bảo tồn và phát triển tạo mâu thuẫn lớn ở làng cổ Đường Lâm khi các hộ dân đồng loạt ký đơn trả lại danh hiệu di tích bởi họ sống trong di sản nhưng không được tự ý xây dựng nhà, làm ảnh hưởng đến sinh hoạt hàng ngày. Sau đó, các cơ quan đã có giải pháp hài hòa vừa để bảo tồn di sản, vừa phát triển kinh tế - xã hội.

Không thể nói các di sản không bị ảnh hưởng khi những con đường, tòa nhà mọc lên trên nền di sản đó. Tất nhiên, để cân bằng lợi ích từ hai phía, người ta phải tìm ra phương án tối ưu, không thể vì lợi ích kinh tế xã hội mà xóa sạch di sản và ngược lại. Ví dụ, nếu di tích Hỏa Lò Hà Nội vẫn giữ nguyên vẹn cả quần thể như trước, khách du lịch đến với Hỏa Lò không phải là con số hơn 400 nghìn lượt như hàng năm. Hay di tích Văn Miếu - Quốc Tử Giám sở dĩ mỗi năm đón khoảng 1,7 triệu lượt khách là nhờ vào công tác bảo tồn, phát huy giá trị tốt.

Bí thư Thành ủy Hà Nội Hoàng Trung Hải nhiều lần khẳng định, thành phố đầu tư phát triển văn hóa bởi văn hóa là nền tảng tinh thần, động lực phát triển kinh tế - xã hội. Điều đó đúng cả về lý luận và thực tiễn. Bởi giữ văn hóa là giữ cái “gốc”, “gốc” có mạnh thì “ngọn” mới phát triển tốt và thực tế đã chứng minh rất rõ điều đó.

Đinh Thuận/TTXVN